Effectief leesonderwijs vormt de basis voor begrijpend lezen

Effectief leesonderwijs zorgt ervoor dat alle leerlingen goed leren lezen. En dat lukt nu nog niet. Te veel leerlingen verlaten het basisonderwijs met onvoldoende leesvaardigheid. Volgens de Onderwijsinspectie gaat het om zo'n 30 procent van de leerlingen. Zij zijn laaggeletterd en hebben hierdoor moeite met het volgen van de les. Kees Vernooij geeft tips om het tij te keren.

Door Kees Vernooy en Michiel Röling

‘Als het om lezen gaat is er veel om ons zorgen over te maken’, zegt Kees Vernooij. ‘30 procent van de leerlingen verlaat de school als zwakke lezer, 22 procent blijft een keer zitten, 14 procent heeft een dyslexieverklaring. Allemaal zaken die verband houden met de kwaliteit van het leesonderwijs. Volgens cijfers van de Inspectie voor het Onderwijs uit 2019 heeft de helft van de basisscholen het technisch lezen niet op orde. En het heeft pas zin om leesplezier te stimuleren als de technische leesvaardigheid op orde is.’

Begrijpend lezen is een optelsom
Het doel van het leesonderwijs is dat alle leerlingen als goede begrijpend lezer de basisschool verlaten. Maar de helft van de leerlingen haalt 2F, het ambitieniveau voor lezen. Begrijpend lezen is te zien als een optelsom. ‘Lezen met begrip is een complex proces waarbij vloeiend lezen in combinatie met woordenschat, achtergrondkennis, tekstkennis en metacognitief handelen een grote rol spelen’, weet Vernooij. ‘Vooral woordenschat is sterk afhankelijk van de omgeving waarin kinderen opgroeien en naar school gaan. Om echt gelijke kansen voor alle leerlingen te kunnen scheppen, is een goede leesvaardigheid een vereiste.’

Zorg voor een goede leesstart
De eerste stap is het voorkomen van problemen met technisch lezen. Verschillende factoren geven aanwijzingen over de mate waarin leerlingen leesvaardig zullen worden. Een beperkte mondelinge taalvaardigheid en beperkte woordenkennis in de kleutergroep duiden op mogelijk toekomstig leesproblemen. Ook het fonemisch bewustzijn en letterkennis spelen een voorwaar­delijke rol voor het leren lezen.

Het belang van preventie is groot. Wanneer er vroegtijdig, dus al in de kleutergroep, aanvullende interventies worden geboden leidt dat tot een afname van het aantal kinderen met leesproblemen (zie de rol van Bouw!) en voorkomt dat vroegtijdige aantasting van het zelfbeeld van kinderen. ‘Wacht niet af bij leerlingen die zwak zijn in de hoop dat het probleem zichzelf oplost’, adviseert Vernooij. ‘Dat soort risico’s moet je met kinderen niet nemen. Voor je het weet is het zelfvertrouwen aangetast! Preventie in groep 2 zorgt voor een goede leesstart in groep 3.’
Het leren lezen in groep 3 is cruciaal voor de toekomst van kinderen. Besteed veel aandacht aan automatisering van het leesproces. Het fundament voor begrijpend lezen wordt gevormd met het leren vloeiend lezen in groep 3 en 4. Alleen leerlingen die inspanningsloos kunnen lezen, richten hun volle aandacht op de inhoud van de tekst. Dit vloeiend lezen moet wel onderhouden worden. Door gebrek aan oefenen kan de ontwikkeling van leesvaardigheid stagneren en afnemen, wat negatieve effecten voor onder meer het plezier in lezen heeft.

Werk aan woordenschat en tekstkennis
Als lezer moet je er heel wat voor doen om een tekst te begrijpen. Begrip hangt niet alleen af van leesvaardigheid, maar ook van kennis van grammatica en woordenschat. Om een tekst volledig te begrijpen is het nodig om zo'n 95% van de woorden van de tekst te kennen.
Veel methodes die gericht zijn op leesbegrip blijken onvoldoende te werken. Ze zijn volgens Vernooij niet goed geschreven en te vaak eenzijdig gericht op leesstrategieën. Ook ontbreekt een doorgaande lijn waarbij teksten steeds complexer worden. Teksten in schoolboeken voor de zaakvakken belemmeren soms zelfs het leesbegrip. Ze hebben vooral korte zinnen zonder duidelijke samenhang door verbindingswoorden en dat staat tekstbegrip in de weg.
Een ander belangrijk punt is een goede verdeling van tekstgenres. Eigenlijk zou elke school in alle groepen - ook in de onderbouw - moeten zorgen dat zowel verhalende teksten als informatieve teksten in min of meer gelijke mate worden aangeboden. Informatieve teksten helpen om de woordenschat uit te breiden en de achtergrondkennis te vergroten.

Routinematig met teksten omgaan
Leesonderwijs wordt effectiever als een leerkracht expliciete instructie geeft, dus veel uitlegt en voordoet. Leerlingen profiteren van gestructureerd leesonderwijs, waarbij er een goede koppeling is tussen het wat - de leesinhoud - en het hoe in de vorm van instructie.
‘Leerlingen hebben, zeker bij lezen, doelgerichte instructie nodig. Dat leert hen hoe ze met teksten moeten omgaan en de inhoud eruit kunnen afleiden’, legt Vernooij uit. ‘Het is belangrijk dat leerlingen leren hoe ze hun leesproces sturen, controleren en kunnen bijstellen. Routinematig met teksten omgaan houdt in dat de leerling zich bij elke tekst direct en continu vragen stelt. Vragen over het leesdoel, over de titel en over de betekenis van moeilijke of onbekende woorden. En: leerlingen moeten leren zich steeds af te vragen of ze het nog begrijpen.’

Lezen in de vrije tijd
Vernooij ziet het als taak van het onderwijs om kennis over te dragen naar de klas. Er is volgens hem een kenniscurriculum van groep 1 tot en met 8 nodig. ‘Een deel van de kinderen groeit op in een taalarme, kennisarme omgeving. Zij hebben de school nodig om een goede lezer te worden. Als leerlingen goede lezers zijn versterkt het leesproces het leerproces.’
Vrijetijdslezen is volgens onderzoekers Mol en Bus de drijvende kracht achter geletterdheid en taalvaardigheid. Hoe meer kinderen in hun vrije tijd lezen, hoe beter ze het blijken te doen bij begrijpend lezen. Vernooij onderstreept dit: ‘Een steeds groter percentage van het verschil in woordenschat is volgens de genoemde Leidse onderzoekers te herleiden tot dit vrijetijdslezen. En naast woordenschat neemt daardoor ook de achtergrondkennis toe.

Tot slot
Het op orde krijgen van begrijpend lezen kan een inspanning van enkele jaren zijn, want het is zeker geen quick fix. Maar voor een goede toekomst van de leerlingen is dit het allemaal waard!’